Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ Η ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Του ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑ

«Η Ιστορία εξετάζει γενικά εκείνες τις πράξεις, τα γεγονότα και τις καταστάσεις των ανθρώπων, που έχουν μικρή ή μεγάλη απήχηση, επομένως και ροπή στην εξέλιξή τους. Αν προς τη σπουδή της Ιστορίας δεν μας κινεί μόνο η απλή περιέργεια, αλλά η επιθυμία της αυτογνωσίας, η Ιστορία δεν έχει μόνο σκοπό τη γνώση του παρελθόντος, αλλά και του παρόντος». Η παραπάνω θέση του πιο σημαντικού ιστορικού του 20ου αιώνα Απόστολου Βακαλόπουλου, μας οδηγεί στη διαπίστωση ότι η ιστορική επιστήμη είναι αναπόσπαστα δεμένη με την πολιτισμική ταυτότητα κάθε λαού. Και αυτό γιατί το ιστορικό παρελθόν κλείνει μέσα του τεράστια δύναμη, αφού αποκλειστικά συνδεόμαστε μ’ αυτό. Γεγονός είναι ότι ο Ελληνισμός σ’ όλες τις ιστορικές περιόδους έδωσε ισχυρό παρών στην ιστορία ολόκληρης της ανθρωπότητας. Ανέκαθεν ο κάθε Έλληνας είχε μια ιδιαίτερη σχέση με την μακραίωνη ιστορία του, γεγονός που πάντα τον οδηγούσε στη συνειδητοποίηση της ιδιαιτερότητας του ελληνικού πολιτισμού. Και, ίσως, είναι αυτό που καθιστούσε πάντοτε αναγκαία την σπουδή της Ιστορίας, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Μια αναδρομή προς την κατεύθυνση αυτή θα επαλήθευε το παραπάνω γεγονός.

Εκείνη, όμως, η περίοδος η οποία διαμόρφωσε το νεοελληνικό έθνος είναι η εποχή που αρχίζει μετά τη βαθμιαία αποδυνάμωση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Πράγματι η εποχή αυτή των Λασκαριδών (1204-1261), των Παλαιολόγων (1261-1453) και της Οθωμανικής τυραννίας (1453-1821), γνωστής ως Τουρκοκρατίας, είναι τόσο κοντά μας. Αυτή σύνθεσε τον Νέο Ελληνισμό. Γι’ αυτό και η μελέτη της είναι ιδιαίτερα σημαντική και επιτακτική θα ‘λεγα στους ταραγμένους καιρούς που περνούμε. Κατά τη μακρά ετούτη περίοδο της δουλείας διαμορφώθηκε ο εθνικός χαρακτήρας του Νέου Ελληνισμού, ο οποίος παρότι βρέθηκε για τέσσερις αιώνες σε κατάσταση πολιορκίας, ουδέποτε ξέχασε τη γλώσσα και τη θρησκευτική του πίστη, καταφέρνοντας να απαρτίσει ένα αρραγές εθνικό σύνολο, του οποίου κληρονόμοι είμαστε όλοι εμείς σήμερα.

Στα ατέλειωτα, λοιπόν, χρόνια της σκλαβιάς μας στον Οθωμανό κατακτητή ο Ελληνισμός ανέπλασε το παρόν με το παρελθόν του, συντήρησε τη μακραίωνη βυζαντινή παράδοσή του, αφομοίωσε νέες ιδέες όπως αυτές της Αναγέννησης και του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, κατακτώντας μετά από τετρακόσια χρόνια την πολυπόθητη ελευθερία του. Οι παράγοντες που οδήγησαν τον Ελληνισμό προς την ελευθερία του ήταν η Εκκλησία, τα σχολεία, οι λόγιοι, ο Ελληνισμός της Διασποράς, οι κοινότητες, οι Φαναριώτες και οι ιερές μονές. 

Η Εκκλησία πέρα από το θρησκευτικό της ρόλο απέκτησε και ρόλο εθνικό, πολιτικό και διοικητικό. Με κέντρο το Οικουμενικό Πατριαρχείο, συντήρησε την ελληνορθόδοξη παιδεία και βοήθησε καθοριστικά στην πνευματική αφύπνιση όλων των ομόθρησκων και ομόδουλων λαών της Βαλκανικής και της Ανατολικής Μεσογείου. Δίκαια έχει υποστηριχθεί ότι υπήρξε το μεγάλο λαϊκό πανεπιστήμιο.

Τα Σχολεία υπήρξαν από τους δυναμικότερους φορείς που βοήθησαν το Γένος κατά την Τουρκοκρατία. Από τα πρώτα χρόνια της δουλείας, λειτούργησε η περιώνυμη Μεγάλη του Γένους Σχολή (Πατριαρχική Ακαδημία). Και στους επόμενους αιώνες μια σειρά από πρωτοποριακά για την εποχή τους σχολεία κράτησαν άσβεστη τη φλόγα της παιδείας και της ελευθερίας, όπως λόγου χάριν η Αθωνιάδα Σχολή (Άγιον Όρος), η Ευαγγελική Σχολή (Σμύρνη), η Πατμιάδα Σχολή (Πάτμος), το Ελληνομουσείο (Θεσσαλονίκη), το Γυμνάσιο Χίου, η Ακαδημία των Κυδωνιών, η Μαρουτσαία Σχολή (Γιάννενα), η Φλαγγίνειος Σχολή (Βενετία) και, βέβαια, το Κρυφό Σχολείο. 

Οι λόγιοι, εκ των οποίων οι περισσότεροι υπήρξαν διδάσκαλοι του Γένους, συνέβαλαν τα μέγιστα για την πνευματική ανάκαμψη των υπόδουλων Ελλήνων. Οι σπουδαιότεροι ήταν οι εξής: Ηλίας Μηνιάτης, Μάξιμος Μαργούνιος, Μελέτιος Πηγάς, Μελέτιος Συρίγος, Κύριλλος Λούκαρις, Μητροφάνης Κριτόπουλος, Μάξιμος Καλλιπολίτης, Μεθόδιος Ανθρακίτης, Χρύσανθος Νοταράς, Νεόφυτος Βάμβας, Ευγένιος Βούλγαρις, Νικηφόρος Θεοτόκης, Αδαμάντιος Κοραής, Θεόφιλος Καϊρης, Κωνσταντίνος Κούμας, Γρηγόριος Κωνσταντάς, Δανιήλ Φιλιππίδης, Βενιαμίν ο Λέσβιος, Αθανάσιος ο Πάριος, Ιώσηπος Μοισιόδαξ, Αθανάσιος Ψαλίδας κ.α. 

Ο Ελληνισμός της Διασποράς, με τη συνεχή οικονομική και εμπορική εξέλιξή του από τα μέσα του 17ου αιώνα συντέλεσε πολύπλευρα στην πνευματική αφύπνιση του Ελληνισμού, με την ίδρυση τυπογραφείων και σχολείων, τη χορήγηση υποτροφιών και το σχηματισμό βιβλιοθηκών. Επίσης, οι πολλές ελληνικές κοινότητες που ιδρύθηκαν στο εξωτερικό, βοήθησαν στη διάδοση της ελληνικής παιδείας στην Ευρώπη. Τέτοιες κοινότητες ήταν της Βενετίας, της Τεργέστης, της Βιέννης, των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών (Ιασίου και Μολδαβίας) και της Ρωσίας. Στην ίδια τροχιά κινήθηκε και η προσφορά των κοινοτήτων, οι οποίες αποτέλεσαν έναν από τους βασικότερους παράγοντες διοίκησης του Ελληνισμού. Οι πολύγλωσσοι Φαναριώτες με το εξαιρετικά υψηλό πνευματικό επίπεδό τους είχαν ισχυρή επίδραση σε ζητήματα παιδείας και διοίκησης του Ελληνισμού. Ο αιώνας ακμής του ήταν ο 18ος. Τέλος, οι ιερές μονές συνέβαλλαν στη διατήρηση του «ένδοξου βυζαντινισμού» με τα εργαστήρια αντιγραφής κωδίκων, της εκκλησιαστικής ζωγραφικής και τη συγκρότηση των πλουσιότατων βιβλιοθηκών τους. 

Για όλα τα παραπάνω η ελληνική και ξένη βιβλιογραφία είναι ιδιαίτερα εμπλουτισμένη. Εκείνο, όμως, το έργο που παραμένει σημείο αναφοράς είναι η οκτάτομη Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, του Απόστολου Βακαλόπουλου, έργο διεισδυτικό με ισχυρή επίδραση στη νεότερη ιστοριογραφία. Σ’ αυτό ανατρέχουμε συνεχώς όσοι μελετούμε και ερευνούμε πρόσωπα και γεγονότα της περιόδου από την Τέταρτη Σταυροφορία (1204) μέχρι και την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους (1833).