10 Απριλίου 1821: μνήμη αγίου Γρηγορίου Ε΄

«Η εκτέλεση του πατριάρχη υπήρξε η πράξη που μεταστοιχείωσε τον Αγώνα των Ελλήνων από απελευθερωτική επανάσταση σε θρησκευτικό πόλεμο, καθιστώντας έτσι αδύνατη την οποιαδήποτε πιθανότητα για συνεννόηση και συνδιαλλαγή με τους Τούρκους, ενώ γέμισε τις ψυχές των Ελλήνων από ακόρεστη δίψα για εκδίκηση.

Όλοι, Έλληνες και ξένοι, εχθροί και φίλοι, γνώριζαν και παραδέχονταν ότι ο μαρτυρικός πατριάρχης είχε μια μοναδική ενάρετη προσωπικότητα, με σπάνιο ήθος, καθώς διακρινόταν για το ασκητικότατο παρουσιαστικό του, την απέχθειά του προς τα χρήματα, και την παροιμιώδη φιλευσπλαχνία και φιλοπτωχεία του.

Αποφασισμένος να μείνει μέχρι το τέλος στις επάλξεις του χρέους και του καθήκοντος, ο πατριάρχης που συντόνισε και οργάνωσε την προετοιμασία της Επανάστασης, πρώτος αυτός πότισε με το αίμα του το δέντρο της λευτεριάς, κάνοντάς το να ρίξει μπόι και να θεριέψει, αφήνοντας κατάπληκτο όλον τον κόσμο»· [από το οπισθόφυλλο του βιβλίου].

«Όπως μας υπενθυμίζει ο Κεκαυμένος, η αρνητική σκιαγράφηση του Γρηγορίου Ε΄ από την ελληνική ιστοριογραφία δεν συνιστά καινούργιο φαινόμενο. Παρατηρείται ήδη από τον 19ο αιώνα, γεγονός που καταδεικνεύει πολλές αδυναμίες και αστοχίες της “κατεστημένης” ελληνικής διανόησης. Καθώς αυτή η τάση των ιστορικών έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τη διαχρονική και καθολική αποδοχή του Γρηγορίου Ε΄ στο λαϊκό σώμα, μελέτες σαν του Γεωργίου Κεκαυμένου είναι απαραίτητες με ιστορικό βάθος σαν το δικό μας, τέτοιες αντιπαραθέσεις υπερβαίνουν το στενό ακαδημαϊκό ενδιαφέρον. Όσο η ιστορική μας αυτοσυνειδησία και η συλλογική μας υπόσταση υπονομεύονται, τα ζητήματα αυτά μας αφορούν όλους· [από τον πρόλογο του εκδότη Γεωργίου Καραμπελιά, σ. 8].

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΕΚΑΥΜΕΝΟΣ. (2019). Ο Γρηγόριος Ε΄ και η Επανάσταση του 1821. Αθήνα: Εναλλακτικές Εκδόσεις, σσ. 184-185.

Αξίζει, νομίζω, εδώ μικρή αναφορά η οποία σχετίζεται με την υποδοχή που έχει το πρόσωπο του αγίου Γρηγορίου Ε΄ στη νεότερη ιστορική και θεολογική έρευνα, τουλάχιστον από την Μεταπολίτευση και δώθε. Αναφέρομαι σε δύο βιβλία:

α) Νικολάου Γρ. Ζαχαρόπουλου. (1974). Γρηγόριος Ε΄. Σαφής έκφρασις της εκκλησιαστικής πολιτικής επί Τουρκοκρατίας, Θεσσαλονίκη, που, από τον καιρό που ως Διατριβή επί Υφηγεσία κατατέθηκε προς κρίση στη Θεολογική Σχολή ΑΠΘ, εξακολουθεί να προκαλεί πολλές συζητήσεις και αντιδράσεις.

β) Πρωτοπρ. Θεοδώρου Ν. Ζήση. (1986). Ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ στη συνείδηση του Γένους. Θεσσαλονίκη: Κυριακίδη· εδώ ο φιλίστωρ αναγνώστης θα βρει κείμενα και πηγές που αντικρούουν το βιβλίο του κ. Νικολάου Γρ. Ζαχαρόπουλου.

Και κάτι ακόμα σημαντικό. Το ανασύρω από τη μελέτη του Σαράντου Καργάκου. (2021). Νεότερη Ελληνική Ιστορία. Μεγάλες μορφές και μεγάλες στιγμές του ’21. Αθήνα: Ψυχογιός. Στα όσα ο αείμνηστος ιστορικός αναφέρει για τον Θεόκλητο Φαρμακίδη (1784-1860) για την αντίθεσή του στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, γράφει και τα εξής ενδιαφέροντα για τον άγιο Γρηγόριο Ε: «πρέπει, όμως, να λάβουμε υπόψη μας και μια παράμετρο που παραθεωρούν οι πολέμιοι του Φαρμακίδη. Ήδη η Ρωσία, με ιδεολογικό “πάπλωμα” τον πανσλαβισμό, είχε βάλει στόχο την απόσπαση από τα χέρια των Ελλήνων των τεσσάρων Πατριαρχείων της Ανατολής, συγκεκριμένα της Κωνσταντινουπόλεως, των Ιεροσολύμων, της Αντιοχείας και της Αλεξανδρείας. Αν λοιπόν η ελληνική Εκκλησία παρέμενε υπό την εξάρτηση του Οικουμενικού Πατριαρχείου, που σε κάποια χρονική στιγμή μπορούσε να γίνει ρωσικό, μοιραία η ελληνική Εκκλησία θα περιερχόταν στον έλεγχο των πανσλαβιστών της Ρωσίας. Εδώ πρέπει να ανιχνευτεί και η βαθύερτη αιτία του αφορισμού της Επαναστάσεως από τον Γρηγόριο Ε. Όπως ο Φαρμακίδης, όμοια και ο Γρηγόριος φοβόταν την πανσλαβιστική πολιτική της Ρωσίας…», (σ. 469).

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ