27η Ιουνίου 1638: ημέρα κοίμησης του ιερομάρτυρα Κυρίλλου Λουκάρεως Πατριάρχου του Οικουμενικού Θρόνου

Του ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑ

Ο Κύριλλος Λούκαρις (1572-1638), ο «Μωυσής του τουρκοκρατούμενου Γένους», Ιερομάρτυς και Εθνάρχης Οικουμενικός Πατριάρχης (εχρημάτισε πέντε φορές: 4 Νοεμβρίου 1620-1623, 1623-1633, 1633-1634, 1634-1635, 1637-27 Ιουνίου 1638), που η επίσημη αγιοκατατάξή του έγινε την 6η Οκτωβρίου 2009 από την Ιερά Σύνοδο του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας και, που, μετά τον μαρτυρικό του θάνατο ήδη τιμήθηκε ως άγιος και μάρτυρας -ο όσιος Ευγένιος Γιαννούλης (ο Αιτωλός), τον οποίο ο ίδιος ο Λούκαρις χειροτόνησε πρεσβύτερο, συνέταξε τη βιογραφία του- υπήρξε μιας από τις ηγετικές μορφές του Ελληνισμού κατά την περίοδο της Μεγάλης Σκλαβιάς. Σύμφωνα με τον Χρήστο Γιανναρά, σ’ αυτήν την ηγετική μορφή σαρκώθηκε ολάκερο το δράμα του υπόδουλου Ελληνισμού του πρώτου μισού του 17ου αιώνα. Η μέχρι σήμερα θεολογική και ιστορική έρευνα αποδίδει στον Κύριλλο Λούκαρι την τεράστια μάχη να διασωθεί το Γένος από τον ιστορικό αφανισμό του. Ωστόσο, εκείνο που βάρυνε ιδιαίτερα την προσωπικότητά του, ήταν η επίμαχη Ομολογία που εκδόθηκε στη λατινική γλώσσα το 1629 στην Γενεύη. Τούτη και για τους Προτεστάντες και για τους Ρωμαιοκαθολικούς, έγινε το «λάβαρο μια εκπληκτικής σε έκταση και μεθοδικότητα προπαγανδιστικής εκστρατείας» στην Ορθόδοξη Ανατολή, με κύριο στόχο τον προσηλυτισμό όλων των ορθόδοξων πληθυσμών. Τι ωστόσο συνέβη κι αν πράγματι ο Λούκαρις υπέγραψε την Ομολογία, νομίζω ότι η άποψη που θέλει τον μαρτυρικό Οικουμενικό Πατριάρχη να τρέφει μια «συμπάθεια» προς τον Προτεσταντισμό, αλλά να μην «αφίσταται από τη θέση της Ορθοδοξίας» είναι ορθή, γεγονός που ενισχύεται και από το σεβασμό που έτρεφαν προς αυτόν τόσο θεολόγοι από τη Λατινική Δύση όσο και από την Ορθόδοξη Ανατολή.

Ωστόσο, το ζήτημα γύρω από την «Κυρίλλου Λουκάρεως Ομολογία» παραμένει ανοιχτό και αμφιλεγόμενο. Οι απόψεις μέχρι σήμερα είναι διχασμένες. Παραθέτω δύο, η καθεμιά παίρνει θέση υπέρ και η άλλη κατά του αν ο Λούκαρις ήταν ο συντάκτης της Ομολογίας:

• «Η Ομολογία του Κυρίλλου Λουκάρεως εκδόθηκε με το όνομά του στη Γενεύη το 1629, στα λατινικά, και επανεκδόθηκε τον ίδιο χρόνο σε γαλλική ή αγγλική μετάφραση έξι φορές. Το 1633 κυκλοφόρησε και μια ελληνική έκδοση βασισμένη σε χειρόγραφο που θεωρήθηκε αυτόγραφο του Λουκάρεως. […] Εννέα ολόκληρα χρόνια, από την δημοσίευσή της ως τον μαρτυρικό θάνατό του, ο Λούκαρις σιωπά: Ούτε αποκηρύσσει την Ομολογία, ούτε την υιοθετεί. Εκ των υστέρων εμφανίστηκαν τρεις επιστολές του ίδιου που βεβαιώνουν ότι συνέγραψε την Ομολογία, και μία επιστολή με την οποία την αποκηρύττει. Όμως καμιά από αυτές τις επιστολές δεν μπορεί να βεβαιωθεί ως γνήσια». ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ. (1996). Ορθοδοξία και Δύση στη Νεώτερη Ελλάδα. Αθήνα: Δόμος, σσ. 126-127.
• «Είναι η χρονολογία 1629, που έρχεται στη δημοσιότητα η περίφημη “ομολογία”, την οποία δήθεν υπέγραψε ο Λούκαρης και μ’ αυτή διατρανώνει την πίστη του στο καλβινικό δόγμα. Παρ’ όλο που ‘ναι διχασμένες οι απόψεις των θεολόγων γύρω απ’ την πρωτοφανή αυτή απάτη, η συνωμοσία της παπικής προπαγάνδας προκαλή οργή. Διότι ο Λούκαρης: α) Μαρτύρησε ορθόδοξος. Ως την στερνή του πνοή καμμιά άμεση ή έμμεση ενέργειά του δεν έχουμε που να μας πείθει ότι συνέταξε την ομολογία, β) Δεν υπάρχει πράξη του για τη σύγκλιση Οικουμενικής Συνόδου, που μόνη αυτή μπορούσε ν’ αποφασίσει για ένα τόσο μεγάλο θέμα, γ) Δεν αποκήρυξε την ομολογία ο Λούκαρης, διότι η Ορθοδοξία θα έχανε αυτόματα την υποστήριξη των διαμαρτυρομένων, ενώ είχε άμεση ανάγκη αυτής για να βγάλει πέρα τον αγώνα κατά του καθολικισμού, δ) Πως μπορεί να σταθεί λογικά το γεγονός ότι ένας καλβινιστής (αν υποθέσουμε ότι ήταν ο Λούκαρης) πεθαίνει μαρτυρικά επάνω στον Οικουμενικό θρόνο;». ΚΩΣΤΑΣ ΣΑΡΔΕΛΗΣ. (2001). Το Συναξάρι του Γένους. Αθήνα: Αρμός, σ. 105· [τηρώ την ορθογραφία του συγγραφέα].

Στη μέχρι σήμερα βιβλιογραφία σχετική με την προσωπικότητα και το έργο του Κυρίλλου Λουκάρεως, το έργο του Gunnar Hering, Οικουμενικό Πατριαρχείο και Ευρωπαϊκή πολιτική 1620-1638, μτφρ. Δημοσθένης Κούρτοβικ, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, παραμένει σημείο αναφοράς. Ο Hering θεωρεί πως το μεταρρυθμιστικό έργο του Λούκαρι ήταν εμπνευσμένο από τον Καλβινισμό όχι μόνο για θεολογικούς λόγους αλλά και για πολιτικούς: «γιατί ανάλογα με την απάντηση που δίνει κανείς αποφαίνεται ταυτόχρονα αν ο Λούκαρις υπήρξε πραγματικά θύμα πολιτικών πιέσεων από την πλευρά των προτεσταντών ώστε ο μόνος τρόπος να σώσει την Ορθοδοξία από τη Ρώμη ήταν να ρίξει στα χέρια της Γενεύης. […] Πριν ακόμα εκλεγεί οικουμενικός πατριάρχης ο Λούκαρις είχε αφομοιώσει την καλβινιστική διδασκαλία στα βασικά σημεία της. […] Έπειτα, με το πέρασμα των χρόνων, ο πατριάρχης εμβάθυνε όλο και περισσότερο στη μεταρρυθμισμένη θεολογία. Έτσι, η καλβινιστική Ομολογία αποτελεί τη φυσική και εύλογη κατάληξη της πνευματικής του εξέλιξης, από την οποία δεν είναι δυνατόν να αποσπαστεί. Σ’ αυτή την προοπτική, η σημασία της γίνεται σχετική. Ακόμα και αν ήταν πλαστή, αυτό δεν θα ανέτρεπε το γεγονός ότι Λούκαρις ήταν καλβινιστής, όπως προκύπτει από πολυάριθμες άλλες πηγές» (σσ. 230-231).

Παρόμοια είναι και η απόψη του Gerhard Podskalsky, Ιησουίτη Καθηγητή Βυζαντινής και Σλαβικής Θεολογίας στη Φιλοσοφική και Θεολογική σχολή Sankt Georgen Φραγκφούρτης, που στο μνημειώδες έργο του Η Ελληνική Θεολογία επί Τουρκοκρατίας 1453-1821. Η Ορθοδοξία στη σφαίρα επιρροής των δυτικών δογμάτων μετά τη Μεταρρύθμιση, μτφρ. + πρωτοπρ. Γεώργιος Δ. Μεταλληνός, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, υποστηρίζει ότι η Ομολογία είναι σαφώς καλβινιστική, με τη μορφή του Λουκάρεως και το έτος 1629 που κυκλοφόρησε η Ομολογία του να αποτελεί αποφασιστική καμπή για την ίδια την ελληνορθόδοξη θεολογία. Κι αυτό γιατί «είχε πλέον παρέλθει οριστικά η εποχή της απλής εμμονής στην παράδοση, καθώς και η περίοδος της φαινομενικά απρόσκοπτης προσέγγισης με τη Ρώμη ή τις Εκκλησίες της Μεταρρύθμισης». Ο Podskalsky διερωτάται «τι ιδιαίτερο και μόνιμο φέρνει το έργο του Κυρρίλου Λουκάρεως;» με την απάντησή του να είναι ιδιαίτερα αυστηρή και να κινείται σε αντίθετο δρόμο από θέσεις και απόψεις που θέλουν τον μαρτυρικό Πατριάρχη της Πόλης να νοιάζεται για την αξία της παιδείας καθαυτήν. Στο παραπάνω ερώτημά του απαντά ο ίδιος ο Podskalsky: «Ασφαλώς όχι κάποια νέα και βαθυστόχαστη θεολογία. Παρά τη μόρφωση και την ευρυμάθειά του, ο Λούκαρις δεν εξήρε ποτέ την αξία της παιδείας καθαυτήν [εδώ ο Podskalsky παραπέμπει στο έργο του Gunnar Hering]. Εξάλλου οι δύο ασυμβίβαστοι κλάδοι της (πατερικός – σχολαστικός) έμειναν σε όλη τη ζωή του αινιγματικά ασύνδετοι ο ένας δίπλα στον άλλον. […] Η ιδιαίτερη και διαχρονικής αξίας προσφορά του Κυρίλλου Λουκάρεως έγκειται απεναντίας στο ότι εκείνος προηγήθηκε της εποχής του, καθώς, έχοντας ως πρότυπο την Εσπερία, θέλησε να προσδώσει στον κλήρο και τον λαό αυτοσεβασμό και αυτοτέλεια μέσα στο πλαίσιο της παραδεδομένης θρησκείας, η οποία όμως έπρεπε να μεταρρυθμιστεί. Στον σκοπό αυτό απέβλεπε τόσο με το τυπογραφείο όσο και με τη μεταφορά της Καινής Διαθήκης σε δημώδη γλώσσα, όπως και με την Ομολογία του εντέλει. Το μεταφραστικό του έργο ίσως είχε κάποια αποτελέσματα· όλες όμως οι υπόλοιπες πρωτοβουλίες του πιθανόν ενέτειναν τις αντιδράσεις – ως τον 19ο αιώνα. Από καθαρά θεολογική σκοπιά, ο Λούκαρις φαίνεται κοντόφθαλμος, αφού –όπως και ορισμένοι φανατικοί της καθολικής πλευράς- δεν αντιλαμβανόταν πόσο βαρύνουσα σημασία είχαν η ιστορία και η νοοτροπία του λαού του. Για να μιλήσουμε μεταφορικά, ο Λούκαρις πίστευε πως μπορούσε να μπολιάσει ένα γέρικο και κουτσουρεμένο δέντρο με νέα, μάλιστα ξένα, κλαδιά και να δρέψει αμέσως, τον ίδιο χρόνο κιόλας, μεγάλους και άριστους καρπούς· όταν οραματιζόταν και πραγματοποιούσε το πείραμα αυτό, προφανώς του απέλιπε η κατά τα άλλα περίφημη ικανότητά του να σταθμίσει και να ενεργεί ανάλογα με τις περιστάσεις» (σ. 240). Η άποψη του Podskalsky έρχεται σε ταύτιση με του Χρήστου Γιανναρά: «Ο Λούκαρις είναι δυτικός στη νοοτροπία, στις ιδέες, στην τακτική του. Και το τραγικότερο: εξίσου δυτικοί είναι και οι “συντηρητικοί” αντίπαλοί του» (σ. 125).

Όσον αφορά στη Ομολογία του οφείλουμε να σημειώσουμε και το εξής. Η άποψη ότι αυτή ωφέλησε της Ορθόδοξη Εκκλησία –το υποστηρίζει ο Ιωάννης Καρμίρης στο κλασικό έργο του Ορθοδοξία και Προτεσταντισμός, Αθήναι 1937, σ. 235- ως ένα σημείο μπορεί να θεωρηθεί ορθή. Όμως, δεν πρέπει να ξεχνάμε και το γεγονός της ιδιάζουσας θέσης της Ανατολικής Εκκλησίας, με πλήθος ορθόδοξων που ακολούθησαν τον Ρωμαιοκαθολικισμό και την Ουνία, παρά τις καλές σχέσεις που θέλησε να έχει ο Λούκαρις με τους Προτεστάντες. Αυτό και μόνο, ως γεγονός αδιαμφισβήτητο, βλάβη ήταν μεγαλύτερη παρά ωφέλεια. Εξάλλου κατή την εποχή αυτή οι Ομολογίες Πίστεως ήταν συνηθισμένο φαινόμενο. Επιφανείς λόγιοι είχαν γράψει Ομολογίες, όπως ο Πέτρος Μογίλας, ο Θεοφάνης Κριτόπουλος, ο Δοσίθεος Ιεροσολύμων, ο Μεθόδιος Ανθρακίτης, ο Αναστάσιος Γόρδιος, ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Άγιος Νικόδημος Αγιορείτης, ο Άγιος Αθανάσιος Πάριος (πρωτοπρ. Βασίλειος Καλλιακμάνης. (2009). Θεολογικά Ρεύματα στην Τουρκοκρατία. Θεσσαλονίκη: Πουρναρά, σσ. 97-98).

Ποια είναι η κληρονομιά που μας αφήνει σήμερα η εμβληματική προσωπικότητα του Κυρίλλου Λουκάρεως; Ίσως να διερωτάται κανείς. Και γιατί να ασχολούμαστε με αυτόν τον Οικουμενικό Πατριάρχη; Θα επιχειρήσω να δώσω μια σύντομη απάντηση. Πριν, όμως, την καταγράψω επιθυμώ να σημειώσω το εξής: Ο Λούκαρις είναι ο πρώτος Οικουμενικός Πατριάρχης που στα χρόνια της Μεγάλης Σκλαβιάς στραγγαλίστηκε. Μετά από αυτόν επακολούθησαν παρόμοιοι μαρτυρικοί θάνατοι Οικουμενικών Πατριαρχών· πολλοί εξ αυτών ανακηρύχτηκαν άγιοι. Ο μακαριστός Μητροπολίτης Κοζάνης Διονύσιος έλεγε το εξής: «Ήξεραν οι Τούρκοι διατί ωδήγησαν εις την αγχόνην ή έπνιξαν εις την θάλασσαν ή αποκεφάλισαν ένδεκα Πατριάρχας. Ήξευραν διατί δια παντός σκληρού, τρόπου εθανάτωσαν εκατόν περίπου επισκόπους… Εις έξ χιλιάδας αναβιβάζει ο Πουκεβίλ τους θανατωθέντας λειτουργούς της εκκλησίας κατά το χρονικόν διάστημα του ιερού Αγώνος, άλλοι δε υπολογίζουν αυτούς εις έτι περισσοτέρους», (το παράθεμα στο βιβλίο του Δημητρίου Φερούση. (1999). Μορφές του Γένους. Αθήνα: Αστήρ, σ. 124).

Έρχομαι τώρα στην απάντηση του ερωτήματός μου. Το γεγονός της αιωνόβιας διαμάχης της Ορθόδοξης Εκκλησίας με τον Ρωμαιαοκαθολικισμό και τον Προτεσταντισμό και σήμερα είναι υπαρκτό. Όμως, αυτή καθαυτή η διαμάχη δεν είναι λόγος για να σταυρώνουμε τα χέρια. Οφείλουμε να ενθαρρύνουμε το διαχριστιανικό διάλογο των Εκκλησιών. Όπως και στην εποχή του Κυρίλλου Λουκάρεως έτσι και σήμερα, καθώς φαίνεται, αυτός ο διάλογος αποδίδει καρπούς. Επίσης, στις σημερινές γεωπολιτικές συνθήκες, με κύρια αυτή του πολέμου στην Ουκρανία, οι Χριστιανικές Εκκλησίες, όπως καλά γνωρίζουμε, εμπλέκονται ενεργά. Παίρνουν θέση, εκκλησιαστική και πολιτική. Πατριάρχες αρχιεπίσκοποι, κληρικοί, θεολόγοι, δημοσιογράφοι, διεθνολόγοι και πολιτικοί εκφράζουν τη στήριξή τους από τη μια μεριά προς την Αυτοκέφαλη Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας κι από την άλλη μεριά προς το Πατριαρχείο της Ρωσίας. Η Ουκρανία, κατά την εποχή που έζησε ο Κύριλλος Λούκαρις ήταν πεδίο ισχυρής δράσης της Ουνίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η αντίσταση που πρόβαλλε ο Κύριλλος Λούκαρις, μαζί με τον προστάτη και εξάδελφό του Μελέτιο Πηγά (1550-1601), Πατριάρχη Αλεξανδρείας, στην ανθενωτική σύνοδο (1596) του Μπρεστ, ενάντια στην ένωση της Ρουθηνικής Εκκλησίας με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία (Αλέξανδρος Μασσαβέτας. (2019). Η Τρίτη Ρώμη. Η Μόσχα και ο Θρόνος της Ορθοδοξίας. Αθήνα: Πατάκη, σ. 133).

Όπως, λοιπόν, διαπιστώνουμε η συνύφανση εκκλησιαστικών και πολιτικών ζητημάτων κατά την εποχή του Κυρίλλου Λουκάρεως αλλά και σήμερα, για το συμφέρον της Ορθόδοξης Εκκλησίας, δεν έχει μόνο εκκλησιαστικό περιεχόμενο και ενδιαφέρον, έχει και πολιτικό. Πιστεύω ακράδαντα ότι για να κατανοήσουμε τον ρόλο που έπαιξε ο Κύριλλος Λούκαρις στο εκκλησιαστικό – πολιτικό περιρρέον κλίμα της εποχής του, οφείλουμε να λάβουμε υπόψη την αποφασιστικής σημασίας ανάπτυξη συγκεκριμένων θεολογικών – εκκλησιαστικών και πολιτικών αντιλήψεων, που και σήμερα εκφράζουν εκκλησιαστικοί ηγέτες. Όπως και τότε, έτσι και σήμερα η σύνδεση θρησκευτικών με πολιτικές αρχές χαρακτηρίζει το ρευστό εκκλησιαστικό - πολιτικό περιβάλλον όπως αυτές διαμορφώνονται καθημερινά. Οι με οξύτητα αντιθέσεις για την Αυτοκέφαλη Ορθόδοξη Ουκρανική Εκκλησία, μεταξύ του Οικουμενικού Πατριαρχείου και της Ρωσικής Εκκλησίας, ως βάση έχουν την κληρονομιά της διαμάχης των Χριστιανικών Εκκλησιών από τον 16ο αιώνα και εξής. Πρόκειται για «κληρονομιά» που ο Arnold Toybee, κορυφαίος βρετανός ιστορικός, χαρακτηρίζει ως «κάρμα», που στα σανσκριτικά σημαίνει πράξη και στην προκειμένη περίπτωση ενεργεί ως ενεργή «συνειδητή μνήμη». Εδώ, στην περίπτωση της κληρονομιάς του Κυρίλλου Λουκάρεως, δείχνει πως τα πάθη μέσα στην Ορθόδοξη Εκκλησία δεν λείπουν. Συνεχίζουν να υφίστανται και σήμερα ανάμεσα σε εκκλησιαστικούς ηγέτες. Αξίζει να αναφέρω το γεγονός ότι αμέσως μετά τον μαρτυρικό θάνατο του Κυρίλλου Λουκάρεως συνήλθαν έξι διαδοχικές Τοπικές Σύνοδοι (Κωνσταντινούπολη 1638 και 1642, Ιάσιο 1642, Κωνσταντινούπολη 1672, Ιεροσόλυμα 1672, Κωνσταντινούπολη 1691), που ασχολήθηκαν με την επίμαχη Λουκάρειο Ομολογία, (η μελέτη του πρωτοπρ. Γεώργιου Χειλά. (2012). Ο Κύριλλος Λούκαρης και η Γραμματεία των Συνόδων του 16ου και 17ου αιώνα. Θεσσαλονίκη: Πουρναράς, είναι σημαντική).

Ο Gunnar Hering με έμφαση σημειώνει ότι ο Κύριλλος Λούκαρις «δεν αρκέστηκε να κηρύξει “αιρετικές” ιδέες: Ήθελε να κάνει πολιτική» (σ. 371). Στο μαρτυρικό θάνατό του η κοινή γνώμη αντέδρασε με «απροσδόκητη σφοδρότητα», σε αντίθεση με του Ρωμαιοκαθολικούς που τους έδωσε «απροκάλυπτη χαρά». Ως ηθικός αυτουργός κατηγορήθηκε ο Κύριλλος Β΄ Κονταρής (-1640), Οικουμενικός Πατριάρχης, ο οποίος τρεις φορές κατάφερε να εκθρονίσει τον Λούκαρι και να καταλάβει αυτός τον οικουμενικό θρόνο.

Αναμφίβολα ο Κύριλλος Λούκαρις υπήρξε «τιτάνας της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας», ηγετική, αδάμαστη και ανυπότακτη μορφή του Ελληνισμού στο τραγικό τοπίο της μακραίωνης Τουρκοκρατίας. Αξίζει κάθε 27η Ιουνίου, ημέρα του μαρτυρικού του θανάτου. να τον μνημονεύουμε.